اصول و مبانی پدافند غیر عامل
تالیف و گردآوری:
استاد سید احمد رفیعایی
پدرام موسوی
حسین میسمی
چکیده کتاب :
استفاده
از توپوگرافی خاص برای احداث ارگ ها و استحکامات دفاعی همچون دیوارهای
دفاعی، خندق ها ومواردی از این قبیل در گذشته، بوضوح نشان می دهد که نیاکان
ما با اصل پدافند غیر عامل آشنا بوده و بخوبی از آن بهره جسته اند.
پدافند
با مفهوم کلی دفع، خنثی کردن ویا کاهش تاثیر اقدامات آفندی دشمن وممانعت
از دستیابی وی به اهداف خود بطور کلی از دو بخش پدافند عامل و غیر عامل
تشکیل می گردد.
بعلت
نفوذ پذیری احتمالی هر مانع پدافندی عامل، بکار گیری اقدامات پدافند غیر
عامل در کنار پدافند عامل ضروری واجتناب ناپذیر می باشد.
با
تامین پدافند غیر عامل متناسب با شرایط و ویژگی های نقاط حیاتی،حساس ومهم
ومناطق اداری، مسکونی و... می توان با تقبل هزینه های نسبتا کم از واردشدن
خسارات سنگین به تاسیسات حیاتی وحساس، کارخانه جات ومراکز صنعتی ونظامی که
ادامه حیات اقتصادی وایستادگی در مقابل دشمن به وجود آن ها بستگی دارد جلو
گیری نموده و جان انسانهایی را که در معرض خطر می باشند، نجات داد.
فصل اول: پدافند غیر عامل و شاخصه های آن
۱-۱-مقدمه:
پدافند
غیر عامل با هدف جلوگیری از وارد شدن صدمات جانی وخسارات مالی ویا به
حداقل رسانیدن صدمات و خسارات ناشی از حملات هوایی- موشکی بدون بکارگیری
هرگونه جنگ افزار ومهمات، طیف وسیعی از اقدامات را شامل میگرددکه اجرای
درصد بالایی از آن به سهولت وبا صرف هزینه¬ی کم امکان¬پذیر بوده وفقط
بخش¬هایی از آن مستلزم صرف هزینه¬های نسبتاً زیاد است.
با
توجه به تغییر ماهیت جنگ،حمله هوایی- موشکی وسیع در شروع وطول درگیری به
تاسیسات حیاتی، حساس و مهم نظامی، غیر نظامی وحتی نقاط مسکونی، اداری،
تجاری، آموزشی ومراکز حفظ و نگهداری اسناد ملی ومیراث فرهنگی و... امری
عادی تلقی شده وبا توجه به وسعت کشور جمهوری اسلامی ایران و گستردگی نقاط
مذکور حفاظت کلیه این مناطق در مقابل حملات هوایی – موشکی با اختصاص جنگ
افزار وبه عبارتی تامین پدافند هوایی عامل در سراسر کشور در کلیه ارتفاعات
بطور همزمان، به سهولت میسر نمی باشد.
چنانچه
خطرات و پی آمدهای حملات هوایی – موشکی بطور واضح به آگاه عموم رسیده وبا
تهیه واجرای طرح های پدافند غیرعامل و آموزش های لازم، می توان از پدافند
غیر عامل به عنوان یک عامل موثر بازدارنده نام برد.
۱-۲-گذری چند بر اندیشه های دفاعی :
"
آن گاه که در میدان جنگ رویاروی دشمن قرار گرفتید، باید قرارگاه شما در
دامنه کوه ها وتپه ها ویا درکنار نهر ها باشد تا پوشش وحفاظ شما گردد وشما
را از دشمن نگهبانی کند، وباید جنگ را از یک سو ویا حداکثر در دوسو بادشمن
داشته باشید وقسمت های دیگر تکیه بر موانع طبیعی داشته باشد، تا دشمن قدرت
نفوذ نداشته باشد." «امام علی (ع)»
"...
رعایت اصول ایمنی وحفاظتی مراکز وصنایع، ایجاد پناهگا های جمعی برای مردم
وکارگران، که این اختصاص به زمان جنگ ندارد بلکه طریقه احتیاط در هر شرایط
است." «امام خمینی (ره)،۱۱/۷/۱۳۶۷»
"
چنانچه استراتژی غلط باشد، مهارت ژنرال وفرمانده درصحنه جنگ، دلاوری سرباز
واغوای پیروز شدن، هر قدر هم که تعیین کننده باشد، موثر نخواهد افتاد." «لیدل هارت »
تعاریف واصطلاحات :
- پدافند هوایی عامل (Active Air Defence) :
عبارت
است از بکار گیری مستقیم جنگ افزار ها، واقدامات ضد الکترونیکی به منظور
خنثی نمودن یا کاستن آثار حملات هوایی دشمن بروی اهداف مورد نظر آن.
- پدافند غیر عامل : ( : (Passive Defence
عبارت است از کلیه اقدامات احتیاطی به غیر از استفاده از جنگ افزار وتسلیحات به منظور به حداقل رساندن تاثیر عملیات خصمانه دشمن.
دفاع
غیر عامل شامل اعلام خبر، استتار، اختفا، تفرقه، پراکندگی استحکامات و
پناهگاه، تحرک، حیله و فریب، ایجاد سیستم های اطفاء حریق وکنترل خسارت می
باشد.
دفاع غیر نظامی :(Civil Defence)مجموعه
فعالیت هایی است که می توان با انجام آن از بروز و استمرار سوانحی که جان
ومال مردم را تهدید می کند، مانند : سیل، زلزله، آتشفشان، آتش سوزی، طوفان
و... جلوگیری نمود و یا در صورت بروز آثار ناشی از آن را کاهش داد.
تاکید اصلی دفاع غیر نظامی، حفاظت از مردم وانجام اقدامات اضطراری برای تعمیر و راه اندازی مجدد خدمات وتاسیسات حیاتی است.
پناهگاه (Defilade):حفاظ وپوششی است جهت مخفی شدن از دید ومصون ماندن از آتش دشمن با استفاده از موانع طبیعی یا مصنوعی.
- مراکز حیاتی و مراکز ثقل :(Vital and gravity centers)
مراکز
وتاسیسات حساس و پر اهمیت کشوری می باشند که در صورت حمله وبمباران
وانهدام آنها صدمات جدی به نظام اجتماعی، سیاسی ونظامی کشور وارد شده، آن
را در یک مخاطره و بحران جدی قرار می دهد.
- اختفا :(Cameuflage)
به کلیه اقداماتی اطلاق می گردد که مانع از قرار گرفتن تاسیسات وتجهیزات دردید مستقیم دشمن می گردد.
- استتار (Concealment):
همرنگ و همشکل کردن تاسیسات وتجهیزات با محیط اطراف می باشد.
- فریب (Deception):
کلیه
اقدامات طراحی شده ی حیله گرانه ای است که موجب گمراهی وغفلت دشمن در نیل
به اطلاعات، محاسبه وبرآورد صحیح از توان کمی وکیفی طرف مقابل گردد.
آمایش :(spatial planning)
تنظیم و برنامه ریزی کمی وکیفی یک موضع با در نظر داشتن شرایط وعوامل سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی واقلیمی در سطح کلان و وسیع.
اهمیت دفاع غیرعامل :
۱- موجب زنده ماندن و حفظ بقای نیروی انسانی می گرددکه با ارزش ترین سرمایه وموجودیت ملی هر کشور می باشد.
۲- موجب صرفه جویی کلان اقتصادی وارزی درحفظ تجهیزات وتسلیحات بسیار گران قیمت نظامی می گردد.
۳- مراکز
حیاتی وحساس اقتصادی، سیاسی، نظامی، ارتباطی ومراکز عمده علمی وفرهنگی
و... رادربرابر حملات وبمباران های هوایی دشمن حفظ و ادامه فعالیت در شرایط
بحران وجنگ را ممکن می کند.
۴- موجب تحمیل هزینه قابل توجه به دشمن می گردد.
۵- باعث بوجود آمدن تاثیرات روحی وروانی مثبت در شهروندان و رزمندگان می گردد.
۱-۳-گذری تاریخی بر پدافند غیر عامل :
گرچه برای مطالعه پیشینه پدافند غیر عامل باید به ژرفای تاریخ رفت اما در زیر به مواردی هرچند کوتاه اشاره می شود :
- دیوار چین (۳۶۴ قبل از میلاد ):
ویل
دورانت در تاریخ تمدن چنین آورده است که یکی از کارهای ( شی هوانگ تی)
مردی که به چین وحدت بخشید، متصل کردن وکامل ساختن دیوارهای دفاعی مجزایی
بود که از دیرگاه برای حفظ چین از اقوام بربری شمال ساخته شده بود.
دیوار
مذکورکه هزارو پانصد مایل(۲۴۱۵ کیلومتر) طول دارد ودر نقاط مختلف آن
دروازه های بزرگی تعبیه شده است، عظیم ترین ساختمانی است که بشر تاکنون
برپا داشته است.
- سدهای دفاعی خوارزمشاهیان :
خوارزمشاهیان
هنگام یورش بیگانگان با شکستن سدهایی که بروی رودخانه جیحون ساخته بودند،
آب آنها را در زمین ها رها می کردند، بدین ترتیب زمین های آب گرفته مانع
پیش روی بیگانگان می شد.
- نمونه هایی از پدافند غیر عامل در جنگ جهانی دوم :
۱- ایجاد پرده دود :
استفاده از پرده دود به منظور گمراه کردن وفریب دشمن یکی از روش هایی بود که در جنگ جهانی دوم مورد استفاده قرار گرفت.
زمانی
که بمب افکن های دشمن به فاصله ۱۵۰ مایلی می رسیدند، ژنراتورها روشن وبه
هنگام نزدیک شدن هواپیما ها به فاصله ۸۰مایلی هدف، شروع به دود زایی می
کردند. تا آوریل ۱۹۳۱ به هنگام شدت حملات هوایی دشمن درحدود ۸۵۰ پرده دود
از ۲۸ نقطه حیاتی محافظت کرد که هیچ کدام از این نقاط به خاطر پوشش با دود
آسیب وزیانی ندید.
۲- ایجاد تاسیسات فریبنده:
الف)
آلمانی ها بمنظور گمراه ساختن بمب افکن ها در شب، اقدامات فریبنده ای را
اتخاذ نمودند تا از مناطق وهدف های صنعتی خود محافظت نماید. در طول سال های
(۱۹۴۲-۱۹۴۱) آلمانی ها به نحو مطلوب تری نسبت به انگلیسی ها از تاسیسات
فریبنده استفاده کرده و به توسعه آن هاپرداختند. معمولا اینگونه تاسیسات
بوسیله عکس برداری هوایی شناسایی شده آنگاه مورد هجوم هواپیما ها قرار می
گرفتند.
آلمانی
ها با تعبیه گودال هایی که اطراف آنها بوسیله دیوارها محصور وبا مواد قابل
احتراق پر شده بود، تجسمی از ساختمان های در حال سوختن را در ذهن دشمن
پدید می آوردند.
درحمله ۲۵و۲۶ مارس ۱۹۴۲، اکثر بمب ها روی مناطقی که ۲۰ مایل دورتر از هدف های واقعی قرار داشتند ریخته شد.
ب) در روز های نخستین جنگ جهانی دوم، بنا های بدلی معروفی در پایگاه های (K)
بمنظور انحراف هواپیما های دشمن به کار می رفت، دراوت۱۹۴۰ انگلستان در
حدود ۱۰۰ فرودگاه بدلی ودر حدود ۴۰۰ هواپیمای فریبنده برپا داشت تا توجه
بمب افکن های دشمن را به آنها معطوف سازد. بناهای بدلی از آن زمان، نزدیک
کارخانه های اصلی هواپیما سازی ساخته شد و بمب افکن های دشمن بجای
ساختمانهای اصلی، ساختمان های بدلی را بمباران کردند.
ج)
شهر های بدلی که آنها را ( ستاره دریایی) می نامیدند، توسط انگلیسی ها
برای حفاظت از مردم شهر نشین طراحی شده بودند. این شهر ها بطور روز افزونی
توسعه داده شدند و به اندازه قابل توجهی هواپیما های دشمن را فریب دادند.
خزانه داری کشور، اعتباری معادل ۲ میلیون پوند برای این کار اختصاص داد.اولین ستاره دریایی در کنار شهر بریستول (Bristol)
ساخته شد ودر حملات شدید شبهای دوم وسوم دسامبر ۱۹۴۰، هفتاد بمب با قدرت
انفجاری زیاد را تحمل کرد وسبب گردید که مردم شهر های واقعی متحمل خسارت
نگردند. یک حمله تکراری نیز چهار شب بعد روی ( ستاره دریایی) صورت گرفت. به
همین دلیل در نزدیکی ۱۸ شهر دیگر نیز ( ستارگان دریایی ) ساخته شد.
ستاره
های دریایی دارای ارتباط تلفنی بوده و۲۵ نفر از افراد نیروی هوایی بدلیل
ماموریت های نظامی در آنها استقرار یافته بودند وبه هنگام حملات هوایی در
شهر های اصلی، خاموشی اجرا و توجه دشمن به سمت این شهر های کاذب منحرف می
شد.
۱-۴- تدابیر دفاعی :
با
توجه به اینکه کشور سوئیس دارای یکی از بهترین برنامه ریزی ها در زمینه (
پدافند غیر عامل ودفاع غیر نظامی ) است. در زیر به گوشه ای از اقدامات کشور
مذکور اشاره می شود :
برنامه
ریزان دفاع غیر نظامی وپدافند غیر عامل سوییس اعتقاد دارند که جنگ برای
حیات یک ملت، تنها محدود به جبهه نظامی نمی شود. هدف هر دولتی در یک منازعه
تمام عیار، حفظ حیات خود شامل ادامه حیات اقتصادی، مالی، منابع معنوی،
وبطور خلاصه، کل جمعیت غیر نظامی اش است.
در سال ۱۹۳۴ تشکیلات پدافند هوایی غیر عامل (PAD)
برای تامین حفاظت دربرابر حملات هوایی ایجاد شد.در سال های ۱۹۳۹تا ۱۹۴۵
دفاع غیر نظامی وپدافند غیر عامل برای گروه های غیر نظامی با سیستم پناهگاه
های موقت زیر زمینی خانه های موجود شکل گرفت و در سال ۱۹۶۲ اولین قانون
فدرال راجع به دفاع غیر نظامی به تصویب رسید.
روش های متخذه در خصوص ایجاد پناهگاه ها می بایست شامل موارد ذیل باشد :
۱- هر یک از سکنه محلی پناهگاهی درجوار مسکن خود داشته باشد.
۲- وقتی تنش های سیاسی ویا نظامی به مرحله بحران رسید، پناهگاه ها باید بعنوان یک اقدام احتیاطی بتدریج توسط مردم اشغال شوند.
۳- خود کفایی پناهگاه ها، برای مدت چند روز یا چند هفته باید تضمین شوند.
۴- پناهگاه های زیر زمینی از بتن مسلح که قادر به تحمل فوق فشارمعادل ) ۱تا۲ اتمسفر ۳Kg/Cm۲ (۱-باشند، ساخته شوند.
۵- استفاده چند منظوره از پناهگاه ها مدنظر قرار گیرد.
۶- باید شانس مساوی برای زنده ماندن همه افراد وجود داشته باشد.
۷- در شرایط سکونت در پناهگاه ها، اعضای خانواده در کنار یکدیگر باشند.
۱-۵-انواع پناهگاه ها :
الف) شخصی خانگی :
این
پناهگاه ها ستون فقرات بناهای دفاع غیر عامل اند.که برای هرنفر معادل یک
متر مربع کف و ۵ /۲ متر مکعب فضا مورد نیا است.حداقل میزان حفاظت عبارت است
از قدرت تحمل ۱ اتمسفر فوق فشار، داشتن سیستم تهویه مصنوعی ( با۲ فیلتر
گاز) و مجهز بودن به پنکه دستی یا برقی.
ب) عمومی :
پناهگاه
های عمومی در نقاطی ساخته می شوند که پناهگاه های خانگی به اندازه کافی
موجود نباشد. آنها از نظر ظرفیت مشابه پناهگاه های شخصی هستند.، که می
بایست همراه با پارکینگ های زیر زمینی اتومبیل ساخته شوند.
مراحل استفاده از پناهگاه ها :
۱- مرحله صلح
دراین مرحله، پناهگاه ها صرفا برای استفاده های عمومی نظیر پارکینگ، سردابه وانبار و غیره مورد استفاده قرار می گیرند.
۲- مرحله پیش از حمله :
در مرحله مذکور پناهگاه ها در حداقل زمان ممکن برحسب میزان خطر برای سکونت آماده شده وبعد بعنوان اقدام حیاتی، اشغال می شوند.
۳- مرحله حین حمله
۴- مرحله پس از حمله
در مراحل ۳و۴ نیز پناهگاه ها، بطور کامل جهت استفاده مردم بمنظور مصون ماندن از اثرات ناشی از بمباران های دشمن قرار می گیرند.
مشخصات پناه گاه های شخصی در سویئس:
یک پناهگاه نمونه برای ساختمان آپارتمان های کوچک با۵۰ نفر سکنه دارای ویژگی های زیر است :
۱-
پوسته (دیواره) سخت از جنس بتن مسلح با قدرت تحمل بیش از یک اتمسفر فوق
فشار (۱تا۳کیلوگرم برسانتی متر مربع) وبا ضخامت ۳۰ سانتی متر.
۲- واقع شدن در پایین تر ازسطح.
۳- ۱ متر مربع از کف و۵/۲متر مکعب از حجم برای هر نفر سکنه.
۴-
تهویه، معادل ۶ متر مکعب هوای تازه برای هر نفر درهر ساعت از طریق فیلتر
های تصفیه هوا با فوق فشاری معادل ۵ الی ۱۵ میلی لیتر آب.
۵- ۲۱۰۰ کیلو کالری غذا به ازای هر نفر در روز.
۶- حداقل ۲تا۴ لیتر مایعات آشامیدنی به ازای هر فرد بدون احتساب آب برای شست و شو
۷- توالت های خشک مجزا
۸- شدت صدای کمتر از db ۶۵ ( دسی بل)
۹- مقداری دارو ( برای بی خوابی، سردرد، سوء هاضمه و...)
۱-۶- اصول اولیه پدافند غیر عامل :
سه اصل اولیه و عمده پدافند غیر عامل به شرح زیر می باشند :
۱- موضع یابی (siting) که خود شامل :
ماموریت، پراکندگی وشکل عوارض و محیط می باشد.
۲- انضباط استتار (camouflage discipline)
۳- احداث وایجاد استتار (camouflage construction)
۱- موضع یابی :
موضع
یابی ( مکان یابی )، انتخاب بهترین ومطلوب ترین نقطه و محل استقرار است.
بطوری که پنهان ومخفی نمودن نیروی انسانی، وسایل وتجهیزات را به بهترین وجه
امکان پذیر می سازد.
همچنانکه
حملات و بمباران های هوایی دشمن در جنگ تحمیلی به مراکز حساس و حیاتی
مانند ( پالایشگاه آبادان، سد دز، پالایشگاه اصفهان و...) نتایج متفاوتی
داشته است.
روش های استتار :
سه روش اصولی عبارتند از :
- مخفی نمودن
- همگون سازی
- بدل سازی ( شبیه سازی )
استتار ساختمان ها :
۱- گسستن شکل وسایه :
شکل ظاهری بنا و سایه آن می تواند بوسیله الگو های رنگ آمیزی دیوار ها، سقف ها و زمین های اطراف ساختمان به هم زده شود. (شکل ۱)
برای از بین بردن شکل ظاهری و سایه ساختمان ها موارد ذیل توصیه می شود :
۱- بعلت این که سقف ساختمان بیش از سایر قسمت ها نور را منعکس می کند رنگ آمیزی آن باید تیره تر باشد.
۲- الگوی تیره بامها باید به سطح دیوار ها نیز سرایت و ادامه یابد تا در نتیجه خطوط حاشیه ای ومستقیم ساختمان محو و ناپدید گردد.
۲- بدل سازی :
- کوچک جلوه دادن ساختمان های بزرگ ( شکل ۲)
- همسان نمودن ظاهر ساختمان با ساختمان ها محلی
استتار راه ها و راه آهن :
جاده
های محدود مراکز حیاتی و حساس نظامی، اقتصادی، ارتباطی و... یکی از نقاط
شاخص برای هدایت دشمن به سمت این مراکز است، بنا براین استتار آنها
حائزاهمیت است. ( جدول -۱).
سیستم
ترابری راه آهن به علت انجام ماموریت های حساس ( جابه جایی نیرو، سوخت،
مهمات و... ) یکی از اهداف مورد توجه دشمن است ولی می توان با اقدامات
فریبنده، نسبت به گمراه نمودن دشمن و حفاظت آنها اقدام نمود.
( جدول -۲ وجدول -۳)
استتار پل ها : این امر بروش های زیر انجام می شود :
۱- همشکل سازی
۲- استفاده از پل های فریبنده
۳- نمایش پل تخریب شده بصورت پل سالم
۴- نمایش پل سالم بصورت پل تخریب شده ( جداول – ۴، ۵، ۶، ۷، و )
با
تامین پدافند غیر عامل متناسب با شرایط و ویژگی های نقاط حیاتی،حساس ومهم
ومناطق اداری، مسکونی و... می توان با تقبل هزینه های نسبتا کم از واردشدن
خسارات سنگین به تاسیسات حیاتی وحساس، کارخانه جات ومراکز صنعتی ونظامی که
ادامه حیات اقتصادی وایستادگی در مقابل دشمن به وجود آن ها بستگی دارد جلو
گیری نموده و جان انسانهایی را که در معرض خطر می باشند، نجات داد.
جدول -۱
روش استتار طریقه وسایل مورد نیاز
همشکل سازی ۱) رنگ آمیزی
۲) سایه درختان
۳) پوشش با سبزینه ها
۴) پوشش با تور استتار
۵) ریختن شن، ماسه، خاک و مواد دیگر بصورت بی نظم ۱) رنگ،پمپ رنگ پاش
۲) درختان طبیعی یا مصنوعی
۳) پیچک ها و علف های هرز
۴) تور استتار
۵) شن، ماسه، قیر، آجر، قلوه سنگ
جاده های فریبنده ۱) خاک برداری
۲) ریختن شن و ماسه بطور منظم
۳) ریختن پاره آجر وقلوه سنگ
۴) رنگ پاشی
۵) حذف رستنیها در جهات معین
۶) حذف درختان در جهات معین در مناطق جنگلی ۱) لودر، بولدزر
۲) شن و ماسه و خودرو
۳) پاره سنگ، قلوه سنگ
۴) رنگ های تیره و مات و رنگ پاش
۵) قطع آنها با ماشین چمن زنی
۶) سوزاندن آنها با وسایل اطفاء حریق، قطع درختان مطالعه و بررسی دقیق آتش زدن
اقدامات فریبنده ۱)تبدیل قطار و واگن ها بصورت خانه های مسکونی
۲) تبدیل قطار و تانکر های نظامی به صورت واگن های باربری عادی
۳) شبیه سازی قطار و واگن ها به صورت مجموعه ای از درختان
۴) ساختن قطارهای فریبنده بروی ریلهای فریبنده
۵) استفاده از قطار منفجر وتخریب شده و بازسازی ظاهری آن ها ۱)تور استتار، ورقه و میله های فلزی،چوب بندی
۲)تور استتار، ورقه و میله های فلزی، چوب بندی
۳)شاخ و برگ درختان درختان مصنوعی، تور استتار
۴)تخته، الوار، میخ، ورقه
۵)فلزی، شیشه
۶)تخته، الوار، میخ طناب، تور، پارچه
سیدفرشید غزنینی هاشمی