▪ موارد ایمنی مربوط به گودبرداری را میتوان در سه دسته عمده زیر قرار داد:
ـ ایمنی کارکنان داخل و اطراف گود و عابران و وسایل نقلیه در مقابل حوادث احتمالی به ویژه خطر ریزش گود.
ـ خطر آسیب‌دیدگی و تخریب ساختمانهای مجاور گود در اثر گودبرداری یا ریزش گود.
ـ خطر آسیب‌دیدگی تاسیسات و شریان‌های شهری در اثر گودبرداری یا ریزش گود.
● نشانه‌های خطرناک بودن گود
▪ موارد زیر علامت خطرناک بودن گود بوده و بررسی‌ها و احتیاط‌های همه‌جانبه بیشتری را ضروری میکنند:
الف) ضعیف و یا حساس بودن ساختمان مجاور: مواردی نظیر عدم
وجود اسکلت، ضعیف بودن ملات دیوارها و علائم ضعف اجرایی ساختمان، وجود ترک و
شکستگی یا نشست و شکم‌دادگی دیوارها، از این جمله‌اند. وجود دیوار مشترک
بین ساختمان مورد نظر برای تخریب و ساختمان مجاور آن نیز غالباً میتواند
منبع ایجاد مشکل باشد. در پاره‌ای موارد ساختمان مجاور دارای ارزش تاریخی و
فرهنگی بوده و هر گونه نشست میتواند باعث خسارات جبران‌ناپذیر به آن شود.
در بعضی موارد دیوار مجاور به ساختمان مورد نظر برای تخریب تکیه داده است و
با انجام تخریب ممکن است بدون هرگونه خاکبرداری ساختمان مجاور ریزش کند.
به خاطر داشته باشید که ضعیف بودن ساختمان مجاور تنها دردسرها
و بررسی‌ها و احتیاط‌های لازم از طرف صاحب‌کار و افرادی که در مراحل مختلف
طرح و اجرای ساختمان کار میکنند رابیشتر می‌کند و هیچ عذری برای خراب شدن
آن به دست نمی‌دهد. به عبارت دیگر دردادگاه‌هایی که برای رسیدگی به تخریب
ساختمانهای مجاور در اثر فعالیت‌های ساختمانیانجام میشود، مسئول اجرای
ساختمان نمی‌تواند به بهانه اینکه ساختمان مجاور، خود ضعیف بوده از زیر
مسئولیت‌های ریزش و خرابی ایجاد شده شانه خالی کند و جواب قاضی در این گونه
موارد این است که شما باید به تناسب ضعف ساختمان مجاور اقدامات حفاظتی و
احتیاطی بیشتری به کار می‌بستید.
ب) ضعیف بودن خاک: معمولاً هر چه خاک محل ضعیف‌تر باشد خطر
بیشتری برای ریزش گود و تخریب ساختمانهای مجاور وجود دارد. خاکهای دستی
بارزترین نمونه خاکهای ضعیف هستند. توضیح آنکه در گذشته بسیاری از نقاطی
که اکنون در داخل شهر تهران هستند، خارج از شهر محسوب می‌شده‌اند و
کامیون‌های حامل خاک و نخاله بار خود را در آنجا تخلیه می‌کرده‌اند. بعدها
با ضمیمه شدن این محل‌ها به داخل شهر، اغلب این خاکها و نخاله‌ها در همان
جا بدون تراکم مهندسی تسطیح شدهاند و اکنون خاک دستی را تشکیل میدهند.
همچنین در بسیاری از موارد محل به صورت تپه و ماهور و یا بستر
مسیل بوده و با خاک یا نخاله به صورت غیرمهندسی تسطیح شده است. همچنین در
بعضی بخش‌های جنوبی تهران به ویژه مناطق ۱۲و ۱۶ در گذشته گودهایی بعضاً
عمیق به منظور تهیه مواد اولیه ساخت آجر وجود داشته که بسیاری از آنها
اکنون با خاک دستی پر شدهاند. رسوبات سست جوان که غالباً در اطراف مسیل‌ها
و پای دامنه‌ها وجود دارند نیز از جمله خاکهای ضعیف محسوب می‌شوند.
امکان زیادی وجود دارد که سازنده ساختمانی که در مجاورت زمین
محل احداث پروژه قرار دارد، در زمان ساخت، خاک ضعیف را جا به جا نکرده و پی
ساختمان را برروی همان خاک سست قرار داده باشد. در این صورت ساختمان مجاور
تا هنگامیکه گودی در کنار آن ایجاد نشده استوار است اما به محض اینکه با
گودبرداری و لو کم‌عمق اطراف آن خالی شد، خاک ضعیف موجود در زیر پی آن
ریزش کرده و باعث خرابی ساختمان مجاور خواهد شد.
ج) عمیق بودن گود: معمولاً هرچه عمق گود بیشتر شود خطر بیشتری
کارکنان و ساختمانهای مجاور را تهدید می‌کند. در سالهای اخیر با افزایش
تراکم ساختمانی، نیاز به پارکینگ و انباری و سطوح مشاع دیگر افزایش یافته و
باعث افزایش تعداد طبقات زیرزمین شده است. باید توجه شود که با افزایش عمق
گود، خطر ریزش آن به مراتب افزایش می‌یابد و اگر در گذشته می‌شد که در
گودهای کم عمق بدون بررسی‌های همه‌جانبه و طرح‌های مهندسی دقیق، تنها با
عقد قراردادی با مباشر ماشین‌آلات خاکبرداری و با حضور چند کارگر و بنا
اقدام به گودبرداری نمود، اکنون با افزایش عمق گودها و افزایش ارزش
ساختمان‌ها و تأسیسات مجاور، گودبرداری غیرفنی بسیار خطرناک بوده و خسارات
جانی و مالی جبران‌ناپذیری را در پی دارد.
د) مدت بازماندن گود: معمولاً با افزایش زمان بازماندن گود
حتی اگر بارندگی یا تغییرات جوی مطرح نباشد خطر ریزش گود بیشتر میشود، اما
افزایش زمان بازماندن گود به ویژه در فصل های بارندگی و رطوبت (زمستان و
بهار)، با وقوع بارش‌هایی گاه سنگین و سیل‌آسا همراه است که با اشباع خاک و
یا جاری شدن آبهای سطحی خطر ریزش گود را به مراتب افزایش می دهد. به طوری
که بسیاری از ریزش‌های گود در گذشته به فاصله چند ساعت تا چند روز بعد از
شروع بارندگی روی داده است.
و) آبهای سطحی‌و زیرسطحی: بالا بودن سطح عمومی آبهای
زیرزمینی در منطقه معمولاً عملیات آبکشی جهت پایین انداختن سطح آب زیرزمینی
را ضروری می‌سازد. معمولاً وجود سطح آب زیرزمینی بالا خطر ریزش گود را
افزایش می‌دهد به ویژه بعد از چند روز از انجام عملیات گودبرداری و رسیدن
سطح آب زیرزمینی به تعادل. همچنین وجود جریان‌های آب زیرزمینی از طرقی نظیر
نهرهای مدفون یا قنات‌ها میتواند در افزایش خطر ریزش گود بسیار مؤثر
باشد. جریان‌های آبهای سطحی نیز از عواملی هستند که میتوانند باعث فرسایش
خاک گود و اشباع شدن آن شده و به افزایش خطر ریزش گود کمک کنند. دور
نگه‌داشتن جریان آبهای سطحی موجود یا محتمل (مثلاً در اثر بارندگی) از
مهمترین و اصلی‌ترین قدم‌های اولیه حفاظت گود است.
● اقدامات قابل انجام برای کاهش خطر گودبرداری‌ها:
۱) اگر سرمایه گذار و یا صاحب‌کار ساختمان در حال ساخت هستید:
ـ حتماٌ بررسی های مکانیک خاک را از طریق شرکت‌های معتبر و به صورت کامل و دقیق انجام دهید.
ـ از مهندس محاسب خود بخواهید که طرح گودبرداری و حفاظت گود
را با استفاده از اطلاعات گزارش مکانیک خاک و با دقت زیاد انجام دهد.
همچنین از وی بخواهید که ساختمان‌ها و تأسیسات مجاور گود مورد نظر را
دقیقاً بررسی کند و در صورت نیاز اقدامات حفاظتی برای آنها را پیشنهاد کند.
ـ از مهندس‌ناظر و مجری خود بخواهید که حتماً گزارش مکانیک
خاک و نیز نقشه‌های اجراییطراحی گود را کنترل کرده و در صورت وجود نقص،
اشکال یا ابهام در آنها از تهیه‌کنندگان آنها بخواهید که موارد را برطرف
کنند.
ـ نقشه‌ها و طراحی‌های گود باید براساس گزارش بررسی‌های
مکانیک خاک و توصیه‌های مشاور ژئوتکنیک تهیه شده باشند و مراحل کار، روش
انجام گودبرداری (دستی، ماشینی) و مشخصات سازه‌های نگهبان و دیگر اقدامات
حفاظتی شیب را به خوبی نشان دهند. بهتر است که قبل از اجرای کار جلسه
مشترکی با حضور مهندسین ناظر و مجری و محاسب و نماینده شرکت تهیه کننده
گزارش مکانیک خاک برگزار کنید و مراحل و اشکالات و خطرات را مرور کنید.
بهتر است در این جلسه پیمانکار یا مسئول فنی خاک برداری و مسئول اجرای سازه
نگهبان نیز حضور داشتهباشد.
۲) اگر در مجاورت ساختمان شما قرار است تخریب و گودبرداری انجام شود:
ـ قبل از صدور پروانه و شروع گودبرداری باید بررسی‌های مکانیک خاک مناسبی انجام شده باشد.
ـ ساختمان شما باید مورد بررسی قرار گرفته و مهندس محاسب و یا
ناظر با توجه به نوع بنا و عمق قرارگیری پی ساختمان شما نسبت به کف پی
مورد نظر راجع به نیاز و نحوه‌ی حفاظت و مقاوم‌سازی آن اظهار نظر کرده و در
صورت نیاز طرح‌های لازم را ارائه کرده باشد.
ـ در نقشه‌های اجرایی، نحوه‌ی گودبرداری و حفاظت از گود و یا
سازه نگهبان باید به خوبی نشان داده شده باشد و این اقدامات برای محافظت از
گود و ساختمانهای مجاور کافی باشند.
ـ دوره باز بودن گود باید زمان‌بندی مشخصی داشته باشد (زمان شروع گودبرداری، زمان برپایی سازه نگهبان، زمان خاتمه گودبرداری).
ـ مهندس ناظر و در صورت لزوم نماینده شرکت مکانیک خاک باید بر عملیات گودبرداری نظارت کافی اعمال کنند.
ـ گودبرداری و اجرای سازه نگهبان باید مطابق نقشه‌های اجرایی و
مشخصات اجرایی (دستی، ماشینی) و اصول فنی پیش انجام شود. در صورت مشاهده
هر گونه اقدام خطرناک مراتب را به مسئولین گزارش نمایید.
ـ در جریان انجام کار گودبرداری سعی کنید همه چیز را به خوبی
زیر نظر داشته باشید و به ویژه با در نظر داشتن وضعیت ساختمان خود ایجاد
هرگونه ترک، صدای غیرعادی ساختمان، نشست و غیره را بررسی نمایید و در صورت
بروز اینگونه موارد فوراً اقدامات لازم را انجام بدهید. ایناقدامات حسب
شرایط میتواند به صورت تخلیه فوری ساختمان، انعکاس موضوع به مسئولینپروژه و
شهرداری جهت انجام اقدامات اصلاحی باشد.
ـ در صورتی که عملیات گودبرداری تأسیسات و لوله‌های شهری گاز، آب، برق و...را به خطر انداخته مراتب را به مراجع مربوطه اطلاع دهید.
ـ مراقب باشید که گودبرداری بیش از حد مجاز به ساختمان شما
نزدیک نشود. گاه بعضی با بی‌دقتی و یا به خاطر سهولت کار خود، زیر ملک شما
را نیز خالی میکنند.
ـ در صورتی که نقصی در انجام کارها مشاهده کردید، ابتدا از
طریق مراجعه به مسئولین فنی ساختمان نظیر مهندس ناظر، مجری یا مالک موضوع
را به آرامی و محترمانه در میان بگذارید. در صورت نیاز می‌توانید به ناحیه و
منطقه شهرداری و یا دیگر مراجع ذیصلاح مراجعه نمایید.
ـ به یاد داشته باشید که یکی از بهترین راه‌های کاهش خطرات
گودبرداری، اتمام زودتر عملیات داخل گود و ایمن و پرکردن مجدد آن است.
بنابراین مراقب باشید دخالت‌های شما موجب توقف و یا طولانی شدن زیاد و
بیهوده کار نشود.
۳) در صورتی که داخل گود کار می‌کنید:
ـ به خاطر داشته باشید که ریزش دیواره‌های گود میتواند ظرف چند ثانیه شما را به دام انداختهو در عرض چند دقیقه هلاک کند.
ـ وزن هرمتر مکعب خاک ۶/۱ تا ۲ تن است. اگر در زیر خاک ریزش
کرده مدفون شوید در عرض کمتر از ۳ دقیقه خفه می‌شوید و حتی اگر زنده بیرون
آیید، احتمالاً بار خاک صدمات داخلی شدیدی به بدن شما وارد آورده است. ریزش
گود تنها خطر گودبرداری نیست و کمبود اکسیژن، هوای سمی، گازهای قابل
انفجار و خطوط برق مدفون نیز ممکن است جزء خطرات باشند.
ـ در داخل گود به ویژه در محل‌هایی که خطر سقوط اشیاء وجود دارد حتماً از کلاه ایمنی استفاده کنید.
ـ در صورتی که در معرض برخورد با ترافیک عبوری هستید از پوشش‌های براق و شبرنگ استفاده کنید.
ـ مواظب خطر سقوط قطعات سست خاک یا سنگ باشید.
ـ در زیر بارهای آویزان نایستید و یا کار نکنید.
ـ از ماشین‌آلات خاکبرداری فاصله بگیرید.
ـ در صورتی که کارگرانی در پایین‌دست گود حضور دارند، بر روی دیوارها و یا سطوح مشرف به گود کار نکنید.
ـ وارد گودی که نشانه‌ی تجمع آب دارد نشوید؛ مگر آنکه به خوبی محافظت شده باشید.
ـ در صورتی که داخل گود مشغول کندن دیواره یا پای آن هستید،
حتماً باید فردی مطلع در بیرون از محوطه خطر، مراقب وضعیت پایداری گود و
کار شما باشد.
ـ حتی‌المقدور از بریدن داخل پای دیوار یا شیب و ایجاد شیب
منفی (نیم طاقی) جهت اجرای پی‌ها جداً خودداری کنید. در صورتی که مجبور به
این کار هستید اولاً سعی کنید این طول حداقل بوده و ثانیاً در حین کار
باید فردی مطلع(ترجیحاً مهندس ناظر) مراقب وضعیت پایداری دیواره و کار شما
باشد. حتماً از کلاه و دیگر وسایل ایمنی استفاده کنید و سعی کنید کار را
در زیر یک میز محافظ فلزی مقاوم انجام دهید.
۴) در صورتی که از طرف شهرداری یا دیگر نهادها، مسئول کنترل طرح و اجرای ساختمانهستید:
ـ برای گودبرداری‌های عمده (گودبرداری‌های با عمق بیشتر از
عمق دیوارها یا پی‌های ساختمان مجاور و به فاصله نزدیکتر از عمق گودبرداری
از مرز زمین) بهتر است که سازنده ساختمان حداقل ۳۰ روز قبل از شروع
گودبرداری موضوع را به طور کتبی به مالکین اطلاع داده و رونوشت آن را به
شهرداری ارائه نماید.
ـ قبل از صدور پروانه ارائه نقشه‌های سازه نگهبان و کنترل
آنها توسط شهرداری ضروری است. کنترل سازه نگهبان طرف معابر عمومی بهتر است
توسط معاونت فنی و عمرانی انجام شود.
ـ در گودهای با عمق بیش از ۰/۳ متر قبل از صدور پروانه، ارائه
گزارش بررسی‌های مکانیک خاک انجام شده از طریق شرکت‌های معتبر توسط مالک و
کنترل آنها توسط شهرداری منطقه ضروری است.
ـ سازنده ساختمان را موظف کنید که در نزدیکی محل کارگاه
تابلویی با فرم یکسان برای اعلام مشخصات عمومی گودبرداری نصب کند که شامل
اطلاعات زیر باشد:
تاریخ شروع گودبرداری(هفته)، تاریخ تکمیل گودبرداری(هفته)،
تاریخ تکمیل ایمن‌سازی گود(هفته)، تاریخ خاتمه دوره باز بودن گود(هفته)،
عمق گودبرداری، روش گودبرداری، روش حفاظت گود، نام مهندس ناظر پروژه، نام
مهندس طراح پروژه، نام مشاور ژئوتکنیک پروژه، نام مهندس طراح گود، نام
پیمانکار اجرای گود، نام مهندس ناظر گودبرداری
ـ در صورتی که برای حفاظت گود یا ساختمان مجاور نیاز به انجام
کارهای ساختمانی عمده در زمین یا ساختمان مجاور باشد، نیاز به اخذ رضایت
از مالک آن و یا صدور پروانه جداگانه‌ای خواهد بود.
● بازرسی‌ها:
گود و محل‌های اطراف آن و نیز سیستمهای حفاظتی باید هر روزه
توسط فردی مجرب از نظر وجود هرگونه شواهد خطرناک نظیر گسیختگی گود، گسیختگی
سیستمهای حفاظتی و یا سازه نگهبان گود یا جریان آب، بازرسی شوند. بازرسی
باید قبل از شروع شیفت کار و در صورت نیاز در تمام ساعات کار انجام شود.
همچنین بعد از هر بارندگی یا شرایط خطرناک دیگر نیز الزامی است. این
بازرسی‌ها فقط هنگامی مورد نیازند که خطری افراد شاغل در گود و ساختمانهای
مجاور را تهدید کند.
● بررسی‌های مکانیک خاک چیست؟
بررسی‌های مکانیک خاک انجام بررسی های محلی در مورد
زمین‌شناسی عمومی، مشخصات خاک محل و سطح آبهای زیرزمینی می باشد و به ویژه
باید وجود و عمق خاکهای مسئله‌داری نظیر خاکهای دستی را مشخص نمایند.
توصیه‌های فنی در مورد نوع پی، مقاومت مجاز خاک زیر پی و نشستهای مورد
انتظار و پارامترهای طراحی دیوارهای حایل دیگر بخش‌های ضروری گزارش مکانیک
خاک را تشکیل میدهند.
همچنین با توجه به عمق گودبرداری مورد نیاز و مشخصات
ساختمان‌ها و دیگر تأسیسات مجاور نظیر معابر، خطوط گاز، فاضلاب... باید خطر
گودبرداری ارزیابی شده و روش گودبرداری، شیب ایمنی گودبرداری، مراحل
گودبرداری، نیاز به سازه نگهبان، نوع سازه نگهبان و روش طراحی و اجرای آن
به تفصیل بیان شود. برای این کار لازم است که مشخصات ساختمان‌ها و تأسیسات
مجاور به تفصیل برداشت شده و در گزارش ارائه گردد.
البته گاه میتوان مشخصات ساختمان‌ها و تأسیسات مجاور را در
این مرحله به صورت تخمینی تعیین کرد و تعیین دقیق آنها را به مرحله طراحی
گودبرداری واگذار نمود که در این صورت مشاور باید این موضوع را به روشنی در
گزارش بیان نماید. همچنین خطرات احتمالی نظیر چاهها، قنات و حفره‌های
زیرزمینی دیگر باید شناسایی شده و عمق، موقعیت و تأثیر آنها بر ساختمان و
نحوه مقاوم‌سازی آنها جهت رفع خطر به تفصیل بیان گردد.
از موارد دیگری که در گزارش بیان میشود تعیین نوع زمین جهت
برآورد تأثیر آن بر نیروهای زلزله طراحی ساختمان است که تأثیر زیادی در
ایمنی لرزه‌ای و هزینه‌های ساختمان دارد.
مشاور باید با توجه به شیب زمین و مشخصات زمین‌شناسی محل
اسکان بروز ناپایداری‌هایی نظیر رانش زمین، ریزش سنگ، جریان گل و نظایر
آنها را به طور اجمالی بررسی نموده و در صورتی که خطرات فوق در محل مطرح
باشند، به تفصیل این موارد را بررسی نموده و توصیه‌های اجرایی در مورد رفع
خطرات آنها بر ساختمان ارائه نماید. همچنین مشاور باید با توجه به بررسی
کلی و اجمالی عکس‌های هوایی و نقشه‌های پایه امکان وجود خطراتی نظیر گسل
فعال و روانگرایی حین زلزله را بررسی نموده و در صورت نیاز بررسی‌های
تفصیلی‌تری را در مورد آنها انجام دهد.
- در حال حاضر شهرداری فقط برای ساختمان های ۶ طبقه و بیشتر
انجام بررسی‌های مکانیک خاک را الزامی کرده ولی بهتر است که شما اگر ساختن
ساختمانی با تعداد طبقات کمتری را هم در نظر دارید، به ویژه اگر عمق
گودبرداری بیش از ۵/۱ متر باشد، حتماً بررسی های مکانیک خاک را انجام دهید
زیرا این بررسی ها اگر به درستی انجام شوند، ایمنی ساختمان و عملیات
ساختمانی را تضمین کرده و حتی میتوانند از طریق تعیین دقیق مقاومت خاک و
نوع زمین تأثیر زیادی در بهینه کردن و جلوگیری از افزایش هزینه‌ها در موارد
غیرضروری داشته باشند.
- سعی کنید شرکت انجام دهنده بررسی ها را از میان شرکت های
معتبر انتخاب کنید و مراقب باشید که بررسی ها به طور کامل و دقیق انجام شده
و صوری برگزار نشود.
- معمولاً برای انجام بررسی های مکانیک خاک، شرکت انجام دهنده
بررسی‌ها بعد از بررسی عکس‌های هوایی و نقشه‌های پایه محل و بازدید و
بررسی محلی، گمانه یا گمانه هایی را حفر و از خاک نمونه‌برداری می‌کند و
نمونه‌ها را برای انجام آزمایش به آزمایشگاه می‌فرستد. همچنین همراه با
حفاری، آزمایش هایی نیز در محل انجام می شود.
- حتماً باید فرد متخصصی از شرکت در هنگام حفاری ها و انجام
آزمایش‌های محلی حاضر باشد و شرایط حفاری، آزمایش-های محلی و نمونه برداری
را کنترل کند. بعد از انجام آزمایش های آزمایشگاهی شرکت باید گزارش
بررسی‌ها را تهیه و ارائه کند.
دقت کنید که گزارش به طور کامل تهیه شده باشد و در صورت لزوم
گزارش را جهت کنترل به فردی متخصص ارائه دهید و رفع نواقص آن را از شرکت
بخواهید. به‌ویژه باید توصیه‌های کاملی در مورد انجام گودبرداری و حفاظت
گود از ارائه شده باشد. به خاطر داشته باشید که هرگونه نقص در این قسمت
میتواند مخارج زیادی را در جریان گودبرداری به شما تحمیل کرده و یا باعث
ریزش گود و ایجاد خسارت شود. مهندس محاسب ساختمان باید این گزارش را در
طراحی پی و نحوه گودبرداری مورد استفاده قرار دهد.
بنابراین از وی بخواهید که در حد موارد استفاده خود از گزارش،
کیفیت و محتویات آن را کنترل کند و در صورتیکه اشکال یا ابهامی به نظر وی
رسید جهت برطرف کردن به شرکت مکانیک خاک اعلام کند. بنابراین بهتر است
تصفیه حساب با شرکت مکانیک خاک را به کنترل کیفیت آن توسط مهندس محاسب،
مأمورین کنترل شهرداری و یا متخصصین دیگر موکول کنید.
- باید توجه شود گاه قسمتهای ضعیفی در خاک وجود دارند که با
حفر گمانه‌ها به خوبی وجود آنها مشخص نمیشود. تغییرات ضخامت خاک دستی و یا
نهرها و مسیل‌های پر شده از این دسته هستند. در این گونه موارد بررسی
عکس‌های هوایی قدیمی که پستی و بلندی‌ها یا مسیل‌های قدیمی را نشان میدهند
میتواند در شناسایی قسمتهای ضعیف مؤثر باشد. همچنین نظارت یا کنترل یک
زمین‌شناس یا متخصص خاک بعد از عملیات گودبرداری و ترجیحاً در زمان
گودبرداری برای تشخیص این نقاط ضعف مؤثر خواهد بود.
مانا
صراط
سیدفرشید غزنینی هاشمی